Ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός το 2014

του Ευάνθη Χατζηβασιλείου*

Στη δημόσια συζήτηση, συχνά ο «ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός» ταλαιπωρείται ποικιλοτρόπως και από διάφορες πλευρές: από μια αριστεροφανή σκοπιά, από όσους έχουν προαποφασίσει να αρνηθούν την ιδεολογική υπόσταση του αστικού χώρου· από τους (λανθασμένα αποκαλούμενους) «νεο»φιλελεύθερους, που τον καταγγέλλουν ως μια μορφή κρατισμού· αλλά συχνά και από αρκετούς που τον επικαλούνται, με μάλλον περιορισμένη κατανόηση της παρέμβασής του στην ελληνική κοινωνία.

Στην πράξη, ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός ήταν η προσαρμογή του ελληνικού κυβερνητικού μοντέλου στις νέες δυτικές μεθοδολογίες διακυβέρνησης: το New Deal των ΗΠΑ και την κοινωνική αγορά της μεταπολεμικής Ευρώπης – σε αυτό που αποκαλεί ο Ν. Αλιβιζάτος «παρεμβατικό κράτος» και ο Π. Καζάκος «φιλελεύθερο εκλεκτικισμό». Ενα ακόμη χαρακτηριστικό του ήταν ....

η κοινωνική διάσταση, στοιχείο πρωτεύον στον αστικό ριζοσπαστισμό της μεταπολεμικής περιόδου: υπήρχε έντονη η πεποίθηση στους μείζονες διανοουμένούς του (Κ. Τσάτσο, Π. Κανελλόπουλο, Ξ. Ζολώτα, Π. Παπαληγούρα, αλλά και τον Γ. Θεοτοκά κ.ά.) ότι η πολιτική οφείλει να υπηρετεί το κοινωνικό σύνολο. Η επίτευξη της ανάπτυξης –επιτέλους, μετά τη φρίκη των ετών 1922-1949– κάλυπτε μια θεμελιώδη κοινωνική ανάγκη (επίτευγμα με το οποίο συνδέθηκε ο Κ. Καραμανλής). Η εξασφάλιση «ομοίων δυνατοτήτων προόδου για όλους», δηλαδή η ισότητα ευκαιριών (πρώτιστα μέσω της ποιοτικής δημόσιας εκπαίδευσης), αλλά και η συγκρότηση ενός κράτους ικανού να λειτουργεί σοβαρά ήταν πρόσθετοι πυλώνες. Η είσοδος της χώρας στον ανεπτυγμένο κόσμο –όνειρο του ελληνισμού επί αιώνες– και η επίσημη ένταξη στην Ευρώπη συνδέονταν άρρηκτα με τη βασική αυτή στοχοθεσία.

Πέραν τούτου, η διακυβέρνηση Καραμανλή στηριζόταν στην κοινή λογική, χωρίς την οποία καμία πολιτική δεν πετυχαίνει: έμφαση στην παραγωγή πολιτικής (και αγνόηση του φτηνού κουτσομπολιού)· επιλογή των καλύτερων για να στελεχώσουν το κράτος, με την προϋπόθεση πάντως ότι θα αποδέχονταν τις βασικές στοχοθεσίες· το γεγονός ότι απευθύνθηκε σε μια κοινωνία που επιζητούσε τη δημιουργία, καθώς, μετά τις διαδοχικές καταστροφές, είχε πλέον αντιληφθεί ότι αν δεν δημιουργούσε, θα πέθαινε. Ωστόσο, η καλή «πρακτική» διοίκηση δεν ήταν το μόνο χαρακτηριστικό του ριζοσπαστικού φιλελευθερισμού. Χωρίς την ιδεολογική του συγκρότηση, την οποία εξασφάλιζαν ορισμένοι από τους κορυφαίους διανοουμένους του νέου ελληνισμού, θα ήταν αδύνατον να πετύχει όσα πέτυχε.

Όσο για τον θρυλούμενο κρατισμό του, πρέπει να μη λησμονείται ότι όλες οι πολιτικές της Δύσης –φιλελεύθερες ή σοσιαλιστικές– έως τη δεκαετία του 1970, ήταν (με τα σημερινά μέτρα) κρατικιστικές. Είναι άτοπο να αναζητείται «νεο»φιλελευθερισμός στην Ελλάδα του 1957 ή του 1977: το συγκεκριμένο μοντέλο διακυβέρνησης έγινε διεθνώς κυρίαρχο μόνον μετά το 1979-81. Εκεί όμως επήλθε η μεγάλη απόκλιση της χώρας από τη Δύση: στη δεκαετία του 1980, όταν όλες οι δυτικές κυβερνήσεις (ακόμη και οι σοσιαλιστικές) μείωναν το κράτος τους, η Ελλάδα το πολλαπλασίασε. Αυτό το πρόβλημα δεν μπόρεσε να θεραπευθεί, παρά τις προσπάθειες που έγιναν αργότερα. Αλλά καμία σχέση (ποσοτικά και ποιοτικά) δεν είχε ο «κρατισμός» ως το 1980 με τον κρατισμό που ακολούθησε.


Τι, όμως, σημαίνουν όλα αυτά σήμερα; Είναι αυτονόητο ότι δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στον ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό του πρεσβύτερου Καραμανλή, που ήταν έκφραση της δικής του εποχής. Θα ήταν, εξάλλου, παράλογο να προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε το New Deal σήμερα, 80 χρόνια μετά την εμφάνισή του, σε έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο· είναι πολύ αργά για τούτο...


Είναι, λοιπόν, αναγκαίο να αναπροσαρμόσουμε το μοντέλο μας. Όπως όλες οι μορφές του φιλελευθερισμού, έτσι και ο ριζοσπαστικός έχει τη δυνατότητα της προσαρμογής στις πραγματικές καταστάσεις. Υπό αυτή την έννοια, είναι μια κατευθυντήρια γραμμή: ένα τροχιοδεικτικό βλήμα που θα μας δείξει τον δρόμο στο σκοτάδι· βασικό τμήμα της πορείας του ελληνικού φιλελευθερισμού, σύμβολο της συνέχειας και των επιτευγμάτων του, πρακτικών και πνευματικών. Αυτή, κυρίως, η συνειδητότητα είναι απαραίτητη: όχι για να «επιστρέψουμε» κάπου, αλλά για να βρούμε τη δική μας μεθοδολογία διακυβέρνησης, του 21ου αι.

*Καθημερινή, 2/11/2014